W dziejach Polski wiek XIII był burzliwym czasem rozbicia dzielnicowego, walki o władzę i najazdów tatarskich. Nieznaczna stabilizacja nastąpiła w latach 1243 – 1279, gdy zwierzchnictwo nad dzielnicą senioralną z Krakowem objął Bolesław Wstydliwy. Wyrazem tej stabilizacji jest choćby lokacja miasta Krakowa na prawie niemieckim w 1257 roku. Pomimo chwilowego uspokojenia i zatrzymania karuzeli władców, jaka miała miejsce do tej pory, nadal istniało wiele napięć. Występowały one zarówno na arenie międzynarodowej (konflikt czesko-węgierski, najazdy tatarów, ale też Jaćwingów i Litwinów), jak i wewnętrznej (konflikt stronnictw Bolesława Wstydliwego i książąt mazowieckich).

“Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” to utwór nierozerwalnie związany z Nową Hutą. W pierwszym momencie stwierdzenie to wydaje się nieoczywiste, choćby z tego powodu, że oba dzieła (“Cud” jako dzieło literatury i Nowa Huta jako dzieło architektoniczne i urbanistyczne) dzieli ponad 150 lat historii. Akcja “Cudu” toczy się jednak we wsi Mogiła, której grunty (między innymi) pochłonęło nowe miasto i kombinat metalurgiczny. I gdzie jeszcze w tym wszystkim Kościelniki?

Spacerując lasami powiatu brzeskiego, mniej więcej pośrodku drogi pomiędzy miejscowościami Łoniowa a Łysa Góra, możemy natknąć się na stojący w lesie krzyż.
Pierwszym skojarzeniem, jakie ma nie znający historii tych ziem turysta, jest skojarzenia, że krzyż upamiętnia jakieś miejsce kaźni z czasów wojennej okupacji. I faktycznie, postawiony tam krzyż upamiętnia tragiczne wydarzenia z II Wojny Światowej. Tyle że nie było to miejsce masowych rozstrzeliwań czy walk. Powód postawienia krzyża wyjaśnia tablica informacyjna postawiona w miejscu tych tragicznych wydarzeń.

Był 16 czerwca 1787 roku. Król Stanisław August Poniatowski zmierzał po raz ostatni do dawnej stolicy Rzeczypospolitej Obojga Narodów – Krakowa. Na polach wsi Czyżyny, czekała na niego 300-osobowa grupa krakowskich Żydów.